Réttlát orkuskipti
Loftlagsbreytingar valda fordæmalausri mannréttindaneyð. Nú þegar veldur bruni jarðefnaeldsneytis dauðsföllum og umhverfisspjöllum. Þetta verður að stöðva!
Loftslagsbreytingar ógna fjölmörgum mannréttindum á borð við rétt til vatns, heilsu og lífs. Loftslagsváin eykur kerfislægan ójöfnuð og mismunun. Alþjóðahagkerfið þarf því að hverfa frá notkun jarðeldsneytis og snúa sér að endurnýjanlegri orku.
En hætta er á að orkuskiptin brjóti á mannréttindum fólks og valdi umhverfisspjöllum þar sem þau krefjast stóraukningar á námugreftri á málmi og steinefnum. Breyti námufyrirtæki og stærstu kaupendur þeirra ekki um stefnu er hætta á að það bitni á mannréttindum samfélaga eins og frumbyggjasamfélögum í grennd við námuvinnslu. Verði það ekki gert er réttlát og sjálfbær framtíð ekki tryggð.
Nú er kominn tími til að grípa til aðgerða sem tryggja umhverfisvæn og mannréttindamiðuð orkuskipti.
Hvað felst í orkuskiptum
Stjórnvöld og ýmis iðnaður á alþjóðavísu er nú þegar að færa sig í átt að endurnýjanlegri orku.
Til að draga úr notkun jarðefnaeldsneytis hefur orðið veruleg aukning á notkun á endurhlaðanlegum rafhlöðum fyrir rafmagnsbíla og orkugeymslu.
Kóbalt, kopar, nikkel og liþíum eru helstu efnin í endurhlaðanlegum rafhlöðum fyrir rafmagnsbíla og strætisvagna. Þessar rafhlöður eru einnig mikið notaðar í tæki eins og farsíma, fartölvur, myndavélar og rafmagnsverkfæri.
Árið 2030 má búast við að tvöfalt meiri eftirspurn verði eftir nikkel, áttfalt meiri eftir mangan og tífalt meiri eftir kóbalt og liþíum miðað við framleiðslu í byrjun þessa áratugs.
Rannsóknir Amnesty International sýna að námugröftur þessara hráefna ógnar mannréttindum.
Ríki, fyrirtæki, fjárfestar og neytendur hafa nú tækifæri til að skuldbinda sig til að styðja orkuskipti sem vernda og virða mannréttindi í einu og öllu.
Orkuskipti og mannréttindi
Orkuskipti eru bráðnauðsynleg
Aukin notkun endurhlaðanlegra rafhlaðna hefur haft neikvæð áhrif á svæðum sem eru rík af steinefnum eins og í svokölluðum „liþíumþríhyrningi“ Suður-Ameríku og á kóbaltnámusvæði Lýðstjórnarlýðveldisins Kongó þar sem iðnaðurinn í tengslum við það hefur lengi verið óheftur.
Þessi óhefti iðnaður hefur haft alvarleg áhrif á samfélög víða í Suður-Ameríku og austurhluta og suðurhluta Afríku.
- Í Lýðstjórnarlýðveldinu Kongó eru heilu samfélögin þvinguð af heimilum sínum og ræktarland tekið af þeim fyrir stækkandi námuiðnað sem sækist eftir kóbalti og kopar. Börn allt niður í sjö ára eru látin grafa eftir málmi í námunum fyrir lág laun og við hættulegar aðstæður.
- Í Salar de Atacama, svæði sem nær yfir Síle, Argentínu og Bólivíu, er námugröftur eftir liþíum og kopar ógn við réttindi frumbyggja sem þar búa og rétt þeirra til sjálfsákvörðunar. Vatnsbólum og vistkerfi á svæðunum er einnig ógnað sem hefur áhrif á lífsviðurværi og menningu þessara samfélaga.
Um allan heim hefur illa útfærð meðferð úrgangs frá námuiðnaðinum leitt til langvarandi mengunar sem skaðar heilsu fólks án þess að nokkur aðili sé látinn bera ábyrgð á hreinsun eða úrbótum.
Á sama tíma er lagt kapp á að finna nýjar auðlindir af steinefnum fyrir rafhlöður með námugreftri á hafsbotni. Það stofnar vistkerfi sjávarbotns í alvarlega hættu með óafturkræfum hætti og ógnar lífsviðurværi samfélaga sem lifa við sjóinn.
Orkuskipti eru bráðnauðsynleg eftir því sem loftslagsváin eykst. Lausnir mega þó ekki að vera á kostnað mannréttinda.
Fyrirtækjum í námugreftri steinefna ber skylda til að tryggja mannréttindi hvar sem viðskipti eru stunduð og vinna að úrbótum þegar brotið er á réttindum fólks í tengslum við starfsemi þeirra eða af hálfu viðskiptatengsla. Binda þarf tafarlaust enda á barnaþrælkun, þvingaða brottflutninga, mengun og hættulegar vinnuaðstæður.
Hlutaðeigendur
Stjórnvöld og fyrirtæki sem tengjast þessum alþjóðlega iðnaði stytta sér oft leið með því að líta fram hjá mannréttindastöðlum, öryggisreglum og umhverfisvernd til að græða sem mest. Alþjóðleg risafyrirtæki líta ítrekað fram hjá umhverfis- og fjármálaglæpum eða eru jafnvel viðriðin slíka glæpi.
Stjórnvöld bregðast oft skyldum sínum til að bæta fyrir og rannsaka opinberlega spillingu, umhverfismengun, brot á réttindum vinnuafls og enn síður að lögsækja fyrir slík brot. Það er nánast óheyrt að fyrirtæki bæti fyrir skaða sem samfélög verða fyrir vegna námugröfts.
Næstu árin má búast við að verksmiðjur auki verulega framleiðslu á rafhlöðum. Fjárfestingar í jarðefnaeldsneytis munu í auknum mæli dragast saman og meira verður um frjárfestingar í endurnýjanlegri orku. Þessi fjárfesting er þó oft gerð án áreiðanleikakönnunar um að fjárfestingin ýti ekki undir brot á réttindum.
Fyrirtæki og fjárfestar einblína eingöngu á útþenslu frekar en auðlindarnýtni, endurnýtingu og endurvinnslu. Þrýst er á meiri námugröft á steinefnum en á sama tíma eykst sóunin.
Amnesty International hefur rannsakað ítarlega hættur sem stafa af námugrefti vegna orkuskipta sem geta bitnað á mannréttindum og umhverfinu.
Hver er lausnin?
Hægt er að komast hjá því að mannréttindabrot séu hluti af orkuskiptum. Það er ólíðandi að orkuskipti tengist misbeitingu vinnuafls, eignarsviptingum og umhverfisspjöllum.
Stjórnvöld sem tengjast verðmætakeðju endurhlaðanlegra rafhlaðna hafa nú tækifæri til að móta stefnu í orkuskiptum sem tryggir mannréttindi.
Fyrirtæki sem hafa markað sig sem leiðandi í sjálfbærni á alþjóðavísu verða að setja mannréttindi og umhverfismál í forgang til að forðast að dýpka þann ójöfnuð og óréttlæti sem nú þegar er til staðar.
Fyrirtæki, fjárfestar og stjórnvöld geta komið í veg fyrir mannréttindabrot og náttúruspjöll með mannréttindamiðaðri nálgun í tengslum við verðmætakeðju rafhlaðna.
Kröfur til fyrirtækja
Fyrirtæki þurfa að gera allt sem í sínu valdi stendur til að „valda ekki skaða“.
Alþjóðlegir staðlar á borð við leiðbeinandi meginreglur Sameinuðu þjóðanna um viðskipti og mannréttindi (e. UN Guiding Principles on Business and Human Rights) er leiðarvísir um hvað þarf að gera til að virða mannréttindi í starfseminni og hvernig úrræði þarf að veita fyrir þann skaða sem starfsemin veldur eða á þátt í.
Tilmæli Amnesty International til fyrirtækja eru meðal annars að:
- Fyrirtæki tryggi að starfsemi þeirra, dótturfyrirtækja og birgðasala fylgi alþjóðlegum stöðlum um umhverfisvernd og mannréttindi. Það felur meðal annars í sér að tryggja mannréttindi með því að sjá til þess að fylgst sé vel með og gripið verði til aðgerða vegna mannréttindabrota og umhverfisáhrifa.
- Fyrirtæki tryggi að starfsemi þeirra þaggi ekki niður í röddum samfélaga sem verða fyrir áhrifum vegna námugröfts, þá sérsaklega frumbyggja og baráttufólks til verndar umhverfisins og mannréttinda. Nauðsynlegt er að hlusta á raddir þessa fólks til að tryggja rétta nálgun.
- Atvinnuveitendur virði réttindi verkafólks í samræmi við alþjóðlega staðla.
- Fyrirtæki geri mannréttindamiðað áhættumat á öryggisaðgerðum. Mútur og spilling mega aldrei eiga sér stað og það þarf að sjá til þess að slíkt líðist ekki.
- Framleiðendur rafhlaðna verða að auka hlutfall endurvinnanlegs efnis í rafhlöðum og hanna rafhlöður sem auðvelt er að taka í sundur fyrir endurvinnslu efnis.
- Allir bílaframleiðendur skipti út brunahreyflum eins fljótt og hægt er.
- Framleiðendur rafhlaðna hafni steinefnum sem koma frá sjávarbotni.
Kröfur til stjórnvalda
Tilmæli Amnesty International til stjórnvalda eru meðal annars að:
- Rannsaka og taka á málum sem tengjast brotum á mannréttindum og umhverfisvernd.
- Vernda baráttufólk fyrir umhverfisvernd og frumbyggja svo hægt sé að tryggja þátttöku þessara hópa í réttlátum orkuskiptum.
- Tryggja úrræði fyrir samfélög sem finna fyrir afleiðingum námugröfts.
- Refsa fyrir mútur og spillingu námufyrirtækja, bræðsluvera, framleiðenda og annarra fyrirtækja sem græða á orkuskiptum.
- Setja lokafrest á sölu nýrra brunahreyfilsbíla og innleiða stefnu um að draga úr bílferðum, þar á meðal að fækka bílum á vegum.
- Setja lágmarksstaðla fyrir orkuskilvirkni í vörum og farartækjum til að spara rafmagn og auðlindir.
- Setja lágmark á líftíma rafhlaðna fyrir rafmagnsbíla og önnur raftæki.
- Krefjast viðgerða á rafhlöðum eða að þeim sé safnað saman fyrir endurvinnslu og fjárfesta í rannsóknum sem er ætlað að betrumbæta hönnun og endurvinnslu rafhlaðna.
Ríki heims þurfa einnig að tryggja hröð orkuskipti í átt að eingöngu endurnýjanlegri orku, krefjast samantektar um kolefnisspor rafhlaðna og standa gegn öllum gerðum af námugreftri á hafsbotni.
Ríkisstjórnir heims verða að setja lög sem krefja fyrirtæki að virða mannréttindi og vernda umhverfið, meðal annars með því að sjá til þess að fyrirtæki hafi eftirlit með birgðakeðju sinni.
Ríksstjórnir verða að tryggja að að lögum og reglugerðum um umhverfisvernd og mannréttindi sé framfylgt. Hætta þarf að beita hagrænum hvötum fyrir jarðefnaeldsneyti á borð við niðurgreiðslur, skattaívilnun, lán eða afskriftir.
Athugið!
Bráðnauðsynlegt er fyrir mannkynið að hætta að brenna jarðefnaeldsneyti og færa sig yfir í endurnýjalega orku. Endurhlaðanlegar rafhlöður eru ómissandi og spennandi þáttur í orkuskiptunum.
Réttlát orkuskipti í átt að endurnýjanlegri orku mun ávallt þurfa námuvinnslu, land og auðlindir. En nú er tími til kominn að stjórnvöld setji reglur fyrir fyrirtæki og verndi mannréttindi.
Þó að mannkynið verði að hætta að brenna jarðefnaeldsneyti og færa sig yfir í endurnýjanlega orku með tilheyrandi námuvinnslu þá má það alls ekki bitna á mannréttindum!
Hvað er Amnesty International að gera?
Amnesty International gaf út meginreglur fyrir fyrirtæki og stjórnvöld til að koma í veg fyrir brot á mannréttindum og umhverfisspjöll í tengslum við framleiðslu á endurhlaðanlegum rafhlöðum.
Meginreglurnar eru leiðbeinandi reglur um þau skref sem stjórnvöld og fyrirtæki verða að taka til að koma í veg fyrir slík brot. Um 70 alþjóðleg samtök og einstaklingar hafa lýst yfir stuðningi sínum yfir þeim.
Amnesty International hefur gert rannsóknir og áköll sem tengjast orkuskiptum. Má þar nefna skýrslu um þvingaða brottflutninga í Lýðstjórnarlýðveldinu Kongó vegna námugraftar. Í tengslum við rannsóknina er ákall til stjórnvalda þar í landi um að stöðva þvingaða brottflutninga og mannréttindabrot í grennd við kopar- og kóbaltnámur.
Tengt efni
Allt starf Amnesty International er fjármagnað og drifið áfram af einstaklingum eins og þér. Hvert framlag — hver aðgerð vegur þungt.
Styrktu & skrifaðu undir áköll með símanum
- Þú færð send 3 áköll í mánuði
- Þú greiðir 299 kr. fyrir hvert sms móttekið
- Skrifaðu undir ákallið með því að svara skilaboðunum AKALL í 1900
Einfalt og áhrifaríkt aðgerðanet
Vertu með í netákallinu, þar sem meðlimir fá tilkynningar í tölvupósti um alvarleg mannréttindarbrot sem krefjast tafarlausra viðbragða.
ÞITT NAFN BJARGAR LÍFI
Þú ætlar að styðja og .
Skrifaðu undir og Amnesty á Íslandi sendir viðeigandi aðilum bréf í þínu nafni. Engar aðrar persónuupplýsingar en nafn þitt munu fylgja bréfinu á viðkomandi stjórnvöld.
Með því að skrifa undir málin samþykkir þú skilmála Íslandsdeildar Amnesty International um undirskriftir og persónuverndarstefnu